بزرگنمايي:

پیام خراسان - بیرجند - یکی از آیین‌های سنتی و کهن خراسان جنوبی در ماه محرم مراسم «علم بندان» یا «عقد علم» است که با بیش از 100 سال قدمت نشانی از دلدادگی مردم این مرز و بوم به اهل بیت (ع) و سید و سالار شهیدان محسوب می‌شود.

برافراشته شدن علم‌های حسینی در جای جای این سرزمین آغازی بر سوز دل‌ها و همنوایی با کاروان عشاق کربلا است که مردم این استان نیز هر سال در آخرین روز ذی‌الحجه و شب اول محرم با شرکت در مراسم «علم بندان» آماده عزای امام حسین (ع) می‌شوند.
علم مهم‌ترین وسیله در اجرای مراسم سوگواری محرم به شمار می‌رود و در هر یک از نقاط استان هر یک از علم ها را به نشانه امام حسین (ع) و اصحابش نامگذاری کرده و هر علم را نمادی از آن شخصیت می‌پندارند.
میان آیین‌های متعددی که هر دیار برای برپا کردن شعائر دینی دارد شاید مهمترین آیینی که بین تمام نقاط خراسان جنوبی مشترک بوده همین آیین سنتی علم بندان است که از بیش از 100 سال گذشته تاکنون همچنان با شور خاص برگزار می‌شود.
علم بندان معمولا در غروب آخرین روز ماه ذی‌الحجه برگزار می‌شود و در این روز برای علم بندان، سادات و بزرگان مقابل مسجد گردهم آمده و بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچه‌های سیاه و سبز آویخته و بر فراز آن قبه‌ای گنبدی شکل یا سرپنجه‌ای از جنس برنج می‌گذارند که نقش این پنج انگشت در بالای علم نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است، آنان نمادی می سازند از علم کربلا و سپس کسانی که قدرت مناسب و اندام ورزیده‌ای دارند علم را در دست گرفته و به عزاداری و نوحه‌ خوانی می‌پردازند.
این آیین در برخی روستاها روزهای پنجم، ششم و هفتم محرم آغاز می‌شود و علت آن را ورود اهل بیت به کربلا ذکر می‌کنند.
مردم برای علم احترام زیادی قائل هستند به طوری که وقتی علم‌ها را می ‌بندند انگار که دوباره با آن جان می‌گیرند و هرگز به علم پشت نمی‌کنند.
روز علم بندان مردم را به وسیله چاووشی خوانی یا اعلام از بلندگو آگاه می‌سازند و پس از جمع شدن مردم، بزرگان و سادات محل لباس‌ها، دستمال، پارچه‌ها و توغ علم را می‌بندند و در حین کار اسپند دود می‌کنند، یک نفر چاووشی می‌خواند و دیگران صلوات می‌فرستند.
مراسم علم بندان در شهر قهستان شهرستان درمیان با آیین ویژه‌تر برگزار می‌شود.
هرکدام از علم‌های شهر قهستان به نام یکی از ائمه اطهار (ع) نامگذاری و برپا و به این ترتیب 12 علم به نام 12 امام و 2 علم به نام حضرت فاطمه زهرا (س) و قمر بنی ‌هاشم در مراسم خاص با حضور سادات با پارچه‌هایی به رنگ‌های مختلف پوشانده می‌شود.
در شهر قهستان علم نسل به نسل از پدر به پسر بزرگتر خانواده به ارث می‌رسد و هرکدام از علم‌ها علاوه بر اینکه دارای صاحبی موروثی است دارای علم‌گردان موروثی نیز هست.
از روز چهارم محرم تا پایان مراسم عزاداری در عصر عاشورا، علم‌گردانان علم‌ها را در کوچه‌ها و خیابان‌های شهر می ‌چرخانند و برای صحت و سلامتی اهالی منزل و شادی مردگان آنان فاتحه می‌خوانند.
به اذعان اهالی این شهر آمدن علم‌ها به در منزل بسیار خوش یمن و نیامدن بد یمن است، بنابراین اهالی مواظب هستند در این چند روز علم‌ها به در منازل آنان آمده و برای لحظاتی جلوی منزل توقف کنند.
طبق شواهد تاریخی سابقه این مراسم در خراسان جنوبی به بیش از 100 قبل بر می‌گردد و در گذشته در شهر بیرجند علمداران در محل هیات حسینی علم‌ها را می‌بستند و به طرف هیات فاطمیه (س) حرکت داده می‌شد، همچنین افرادی در گذشته وقف‌هایی برای مراسم علم گردان در استان انجام داده‌اند.
آیین علم بندان در شهر بیرجند در شب اول ماه محرم در هیات محبان الزهرا (س) و برخی هیات‌های دیگر با حضور تعدادی از سادات که به سادات علمدار معروف هستند، انجام می‌شود.
در این آیین ابتدا مجلس روضه خوانی در داخل حسینیه هیات برگزار می‌شود و بعد از آن تعدادی از سادات به همراه علم‌ها در حالی که چاووشی می‌خوانند به داخل حسینیه می‌روند و علم را می‌بندند و دیگران نوحه خوانی می‌کنند.
پس از بستن علم یکی از سادات آن را برداشته و دور حسینیه می‌چرخاند و سپس در اطراف علم سینه می‌زنند که به آن «حسنی، حسینی» گفته می‌شود و در پایان علم‌ها را در جای مخصوص نصب می‌کنند.
همچنین در روستای «چنشت» بیرجند هنگام مرگ افراد، علم می‌بندند و به خانه عزادار می‌برند و تا علم را بر در خانه نصب نکنند، میت را از خانه بیرون نمی‌برند، بستن علم در محرم در این روستا توسط دو نفر صاحب علم انجام می‌شود که به آنها آخوند می‌گویند.
در روستای خلیلان به علم بندان «عقد علم» می‌گویند و برای بستن علم، مردم روستاهای نزدیک خود را به آن روستا می‌رسانند. عقد علم در میدان ده و کنار چشمه انجام می‌شود و هنگام بستن علم توسط بزرگان روستای خلیلان و روستاهای اطراف، ملای ده متنی را می خواند که عقد علم نام دارد.
وی حین خواندن، وقتی به عبارتی مانند «کلیم الله را»، «خلیل الله را»، و «رسول الله را»، می‌رسد مردم همه با هم می ‌گویند: «یعنی الله را».
در روستای مهموئی نیز «علم» را بزرگ ده که سید هم است می‌بندد و اگر فصل سیب تازه یا انار باشد، سیب یا اناری را به علم می‌بندد و اگر فصل آنها نباشد پارچه‌ای را به جای سیب یا انار در داخل یکی از دستمال‌های علم گره می‌زنند.
علم از دو قسمت پایه و توغ تشکیل شده که پایه های آن از دو تا 20 متر متغیر است و بیشتر آنها دو تا پنج متر است. علم پوشش پارچه‌ای دارد که به آن پیراهن علم می‌گویند و به رنگ‌های سبز، سیاه، سفید و روشن است.
به بالای علم‌ها توغ وصل است و زیر توغ دستمال‌های زیادی متصل می‌شود که اکثر آنها توسط مردم تهیه می‌شوند و توغ علم انواع گوناگونی دارد که مشهورترین آن پنچه، قپه، سرتوغ و نخل است.
آیین علم بندان سال 1391 در فهرست میراث معنوی کشور (ناملموس ) به ثبت رسید.
9893*3028