پیام خراسان - کتاب «بسترهای تاریخی وقف بر شکل‌گیری حسینیه‌های عصر قاجار بیرجند» که محصول پژوهش مرضیه فاریابی، حسن هاشمی زرج‌آباد، مفید شاطری و علی زارعی است، سه‌شنبه 23 مهر رونمایی و ازسوی انتشارات آریارمنا منتشر خواهد شد. آنچه در ادامه می‌آید، مقدمه این کتاب است که پیش از انتشار در اختیار «ایرنا» قرار گرفته است.
یکی از هنرهای اسلام جهت نفوذ بیشتر کلامش در وجود انسان‌ها استفاده از حبّ نفس (خوددوستی) است که در تمام احکام اعم از فرایض و محرمات به چشم می‌خورد. اسلام از طریق سنت وقف از این نوع عواطف انسانی استفاده می‌کند و می‌فرماید: «اگر می‌خواهید مالکیت و اموالت تا ابد در اختیار خودتان باشد خیرات و مبرّاتش نصیب خودتان گردد در راه خدا وقف کنید». در بسیاری از آیات قرآن سفارش به نزدیک کردن قلب‌ها، محبت و کمک به نیازمندان شده که هر یک به‌نوعی به نقش و جایگاه وقف، انفاق و صدقه اشاره دارند. هرچند لفظ وقف در این آیات و روایات نیامده لیکن به‌گفته اکثر فقها و مفسران لفظ صدقه به‌ویژه «صدقه جاریه» در این بیانات اشاره به وقف شده است.
سنت وقف نمادی از ایمان و رشد معنوی، می‌تواند پاسخگوی جامعه باشد به‌ویژه آنجا که ابعاد اجتماعی و اقتصادی خاص دارد و نتیجه آن منفعت عمومی و کمک به عمران و آبادی جامعه است. علاوه بر کارکرد فراوان در زندگی روزانه و فعالیت‌های شهری، از نظر کالبدی نیز نقش بسیار مؤثری در شکل‌دهی به ساخت فضایی-کالبدی شهرهای اسلامی داشته است که از کوچک‌ترین تا کلان‌ترین عناصر شامل آب‌انبارها، حسینیه‌ها، مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها، کارخانجات و مجموعه‌های وقفی تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه می‌توان مشاهده نمود. نظام وقف که تحت تأثیر جهان بینی دینی و مذهبی شکل گرفته نه‌تنها موجد ساخت و ایجاد بسیاری از فضاها و عناصر با ارزش شهرها بوده، بلکه ارتباط و پیوند معنوی و نزدیک موقوفات با امور دینی و مذهبی سبب ماندگاری و پایداری فضاهای شهری موقوفه در طی زمان شده است.
قاعده وقف در خصوص شهر بیرجند هم صدق می‌کند و وجود سنت وقف در رهگذر تاریخ همچون شاخ و برگ و در نهایت ایجاد سایه‌ای در همه ابعاد زندگی انسان‌های این شهر است
این قاعده در خصوص شهر بیرجند هم صدق می‌کند. وجود سنت وقف در رهگذر تاریخ همچون شاخ و برگ و در نهایت ایجاد سایه‌ای در همه ابعاد زندگی انسان‌های این شهر است و قلب‌های این مردمان را توأمان با عطوفت و بخشش کرده است به‌حدی که دستگیری مستمندان، عزاداری جهت زنده نگه‌داشتن یاد و نام و خاطره حضرت سیدالشهداء (ع)، افطاری دادن به روزه‌داران و ده‌ها موارد دیگر جزو مسائل مهم و لاینفک زندگی آنان بوده است و در همه ابعاد و زوایای اجتماعی، فرهنگی، مذهبی خود را نمایان کرده است.
در بافت تاریخی بیرجند، سازمان کالبدی از پیوند میان مرکز شهر و مراکز محلات از طریق فضاها و عناصر ارتباط‌دهنده مثل گذر اصلی و میدان به وجود آمده است. در مراکز محلات این شهر عناصر عام‌المنفعه‌ای چون حسینیه‌ها، تکایا، مساجد، آب انبارها، حمام‌ها و مدارس با فرآیندی متقابل، ارتباط فضایی مشخصی با سایر فضاهای شهر داشته اند که از میان این عناصر می‌توان نقش حسینیه‌ها را پر رنگ‌تر دانست. درواقع قرارگیری بناهای عام‌المنفعه بالاخص حسینیه‌ها در ارتباط با گذر اصلی و مرکز محلات، سبب شکل‌گیری سازمان فضایی این شهر و نوعی پیوستگی و ارتباط قوی فضایی میان آن‌ها شده است. می‌توان خاطر نشان کرد در ساختار واحدهای تشکیل‌دهنده اصلی شهر که از بناهای عام‌المنفعه تشکیل شده است، حسینیه‌ها جزو بناهای اصلی و هسته‌ای با مرکز ثقل فضایی و عناصر ویژه دیده می‌شوند که سهم بسزایی در شکل‌گیری و در نهایت گسترش شهر داشته است.
در مجموعه حاضر که تحت عنوان بسترهای تاریخی وقف بر شکل‌گیری حسینیه‌های عصر قاجار بیرجند است سعی شده است که از مجموع حسینیه‌های دوره قاجار در شهر بیرجند، حسینیه‌هایی انتخاب شود که از همان ابتدا با نیت وقف شکل گرفته‌اند. براساس مطالعات اکتشافی مقدماتی از میان حسینیه‌های قاجاری پنج حسینیه واقع در بافت تاریخی شهر بیرجند شامل (حسینیه شوکتیه، حسینیه نواب، حسینیه آراسته، حسینیه بی‌بی عروس، حسینیه آقا میرهادی) به‌صورت نمونه‌گیری غیرتصادفی و کارشناسی شده انتخاب شد و تجزیه و تحلیل داده‌ها به‌روش آمار توصیفی، جداول، نمودارها و نقشه‌ها صورت خواهد گرفت به‌صورتی‌که در فصل نخست در خصوص سنت وقف، پیشینه و کارکرد آن در همه ابعاد جوامع، در فصل دوم در خصوص جغرافیای تاریخی شهر بیرجند و قدمت تاریخی آن، فصل سوم در خصوص تجلی سنت وقف در بافت تاریخی شهر و خصوصاً بازتاب آن در محلات و در فصل آخر در خصوص وقف و شکل‌گیری آن در حسینیه‌های عصر قاجار بیرجند سخن به میان آمده است. امید است مجموعه حاضر گامی هر چند ناچیز در جهت روشن کردن زوایای پنهان سنت وقف و نقش آن در شکل‌گیری حسینیه‌های عصر قاجار، شناسایی واقفان و ارائه خدمات شایسته آنان در شهر بیرجند باشد.
نشست «معماری دوره قاجار در بیرجند» فردا (سه‌شنبه 23 مهر) ساعت 16 در مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران به‌نشانی خیابان انقلاب، خیابان قدس، خیابان پورسینا، شماره 13 برگزار می‌شود که در آن، سیدرسول موسوی حاجی؛ استاد دانشگاه مازندران، حسن هاشمی؛ دانشیار دانشگاه مازندران و حسین صبری؛ پژوهشگر پسادکتری باستان‌شناسی اسلامی سخن خواهند گفت.
