پیام خراسان - بیرجند - «چهار درخت» نامی که قدیم بر یکی از محله‌های شهر بیرجند نهادند و از دوران ماقبل قاجار تاکنون در مرکز استان خراسان جنوبی، میراث‌دار تاریخ است.
محله چهار درخت بعد از گذشت قرن‌ها هنوز هم از سادگی و حس تعلق سرشار است و به عنوان یکی از 19 محله تقسیم یافته دوران‌های گذشته قدمت آن حتی به قبل از عصر قاجار می‌رسد. در دوران قاجار، نقاط مختلف شهر بیرجند که هر یک ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد خود را داشتند به محله‌هایی تقسیم شدند و یکی از این محلات که به لحاظ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی نیز شهرت یافته است، محله چهار درخت بود.
چهار درخت از آن جهت به این نام شهرت گرفته که از قدیم در میدان محله، چهار درخت نارون وجود داشت و پایاب کوچکی نیز در وسط این میدانچه ساخته شده بود که آب قنات را تقسیم می‌کرد.
این محله قدیمی همواره مورد توجه گردشگران قرار دارد و به دلیل قرارگیری در مرکز شهر، دسترسی آن به بخش‌های دیگر به آسانی مقدور است.
وجود بناهای تاریخی قدیمی در این محله مانند مسجد، حمام و مدرسه نیز نشان از قدمت آن دارد و به خاطر معماری بکار رفته در محله چهار درخت نظر هر گردشگری را به خود جلب می‌کند.
کوچه‌های تنگ و باریک این محله معرف تاریخ و فرهنگ بیرجند است و بسیاری از بزرگان، روزگارهای دور در این محل چشم به جهان گشوده و قد کشیدند که اکنون فقط نامی از آنها باقی مانده است.
این محله انگار بر بالای تپه‌ای قدیمی بنا شده که بعضی کوچه‌هایش شیب تندی دارد و به سختی می‌توان فهمید کدام کوچه به کجا راه دارد. بناهای این جا بیشتر شبیه عمارت است و می‌توان حدس زد افرادی صاحب منصب در آن ساکن بودند.
هنوز آب انبارهای قدیمی محله با دیوارهای کاهگلی و خشت‌هایی که هر کدام حکایتی برزبان دارند پا برجا است و بوی نم و رطوبت آب با هر نسیم از پله‌های طولانی آب انبارها به مشام می‌رسد.
زورخانه پوریای ولی از دیگر مکان‌های جذابی است که وقتی صدای یا علی (ع) گفتن پهلوانانش در سقفی گنبدی و کاهگلی می‌پیچد انسان را به توقفی کوتاه وادار می‌کند تا چند دقیقه‌ای میهمان گود پهلوانی شود.
اگر از قدیمی‌ترها سوال شود تا بیشتر از محله چهار درخت سخن بگویند آنها در خاطرات خود به حمامی اشاره می‌کنند که اکنون به محلی برای ورزش‌های زورخانه‌ای تبدیل شده است.
خانواده‌های «هادوی»، «صالح زاده»، «محسن زاده»، «دکتر احمدی»، منزل «بی بی مرادی» و غیره که از ساکنان قدیمی این محله بودند حالا فقط رد پای خاطراتشان در کوچه های چهاردرخت باقی مانده اما آدرس خانه‌هایشان هنوز هم در ذهن ساکنان قدیم حفظ شده است که به دنبال آن آدرس می توان رفت و به یاد آن روزهایی که در این خانه‌ها زندگی جریان داشت درکوب آهنی و سنگین را کوبید تا خاطرهای قدیمی تکانی خورده و غبارهای فراموشی از رویشان فرو ریزد.
وجود مساجد، حمام، آب‌انبار، مدرسه و حسینیه‌های قدیمی در این محله بر ارزشمند بودن آن افزوده است. قدمت مسجد چهاردرخت به بیش از 800 سال قبل برمی‌گردد و هنوز هم درش به روی مردم و نمازگزاران باز است.
آیت الله تهامی، مرحوم حائری و آقای عارفی بزرگانی بودند که در این مکان نقش امام جماعت را به عهده داشتند. چهار درخت آنطور که در ذهن کهنسالان شهر نقش دارد ساباط‌هایی داشته که دیگر خبری از آن نیست، یا حوض وسط میدان و درخت‌های اطراف آن دیگر وجود ندارد.
مسیر این محله از قلعه بالای ده و حسینیه امام رضا(ع) شروع می‌شد و تا قلعه پایین ده که همان میدان امام حسین (ع) کنونی و معروف به محله (ته ده) بیرجند است ادامه داشت.
ساکنان چهار درخت برای هر کوچه‌ای که از این میدان به اطراف راه داشته یک نام انتخاب کردند از همین رو اگر کسی در میدان چهار درخت بیاستد و آدرسی را بخواهد با نام این کوچه‌ها آشنا می‌شود. «کوچه کلو»، «کوچه قلعه»، »کوچه حمام» نام هر کدام از معابر میدان چهار درخت است.
محله چهار درخت بیرجند سال 1371 از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با شماره 2365 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید اما به مرور زمان و با مهاجرت بسیاری از مردم به محله‌های تازه ساخت، شادی و نشاطی که گذشته در این محله وجود داشت، کمرنگ شد.
تاکنون متولیان حفظ آثار تاریخی در شهر بیرجند به فکر احیای این محله قدیمی افتادند و اینچنین بود که حدود هشت سال پیش با فاز اول احیا و بازآفرینی محور بافت فرسوده محور تاریخی بهارستان تا چهار درخت بیرجند انجام گرفت.
اکنون فاز دوم نیز به اتمام رسیده و فاز سوم تا نیمه راه پیش رفته است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بیرجند با اشاره به پیشرفت 50 درصدی فاز سوم مرمت مسیر بهارستان تا چهار درخت گفت: فازهای 1 و 2 پروژه بازآفرینی محله چهار درخت شامل احیای ساباط های قدیمی، جداره سازی بخش‌هایی از محور بافت تاریخی و حفاظت، مرمت و احیای تعدادی از بناهای تاریخی بود که به انجام رسیده است.
علیرضا نصرآبادی با بیان اینکه 900 میلیون تومان اعتبار صرف بازآفرینی این مسیر تاریخی می‌شود ادامه داد: در این طرح ضمن اینکه شبکه هوایی برق موجود جمع آوری و شبکه انتقال برق به صورت زیرزمینی اجرا می‌شود، همچنین شبکه روشنایی معابر نیز زیباسازی خواهد شد.
وی اظهار داشت: تعدادی از بناهای تاریخی ارزشمند محدوده که جزو آثار فاخر معماری و تاریخی شهر بیرجند و حتی استان است مانند ارگ بهارستان، حسینیه نواب، موقوفه علی اکبر خان حسام الدوله (حسینیه محبان قدیم)، مسجد چهار درخت، مسجد عاشورا، آب انبارهای حاجی محمد خان و غلامرضا حسین جعفر، در حاشیه محور تاریخی وجود دارند که مرمت و احیای آنها تاثیر فراوانی در ارتقای جایگاه شهر بیرجند در جذب گردشگر و رونق اقتصادی محلات تاریخی شهر و البته حفاظت و معرفی هنر معماری و شهرسازی تاریخی بیرجند خواهد داشت.
استان خراسان جنوبی 900 اثر تاریخی و طبیعی ثبت ملی و چهار اثر ثبت جهانی دارد.
برچسب‌ها
بیرجند گردشگری بهارستان میراث فرهنگی