پیام خراسان - بیرجند - استان خراسان جنوبی در شرق ایران با قرار گرفتن در ناحیه‌ای با رفتارهای گسلی مختلف شاهد بروز زلزله‌های متعدد بوده که رکوردهای مختلفی از زلزله‌های با ریشتر بالا نیز در این منطقه به ثبت رسیده است.
وقوع چهار زلزله با بزرگی بیشتر از هفت ریشتر در 50 سال اخیر و ایجاد بزرگترین شکستگی سطحی کل تاریخ ایران با طول 125 کیلومتر (زلزله زیرکوه)، مواردی است که پتانسیل بالای لرزه‌ای این منطقه را نشان می‌دهد.
زلزله‌ها در خراسان جنوبی اغلب در عمق کم رخ داده که موجب بروز خسارات مالی و جانی بسیار شده است.
با توجه به قرارگیری مناطق پرجمعیت استان در مجاورت گسل‌های فعال و مستعد، توجه مضاعف به پدیده زلزله و به‌کارگیری تحقیقات علمی در برنامه‌های پیش رو استان و دولت همراه با مقاوم سازی ساختمان‌های آسیب‌پذیر کاملا ضروری است.
طولانی‌ترین گسیختگی سطحی در خراسان جنوبی
رییس مرکز لرزه نگاری کشوری مستقر در بیرجند گفت: با توجه به عمق کم زلزله‌ها در خراسان جنوبی زلزله سبب ایجاد شکستگی‌های سطحی در بسیاری از موارد شده است که از گسیختگی سطحی ثبت شده در زلزله زیرکوه به طول 125 کیلومتر می‌توان به عنوان طولانی‌ترین گسیختگی سطحی ثبت شده در کل تاریخ ایران یاد کرد.
علی هاشمی گازار افزود: وقوع چهار زلزله بزرگتر از هفت در مقیاس امواج درونی در 50 سال اخیر (زلزله های دشت بیاض (1347)، طبس (1357)، کولی قاین (1358) و زیرکوه (1376) که این تعداد در هیچ یک از استان‌های دیگر کشور مشاهده نشده است پتانسیل لرزه‌ای بالای استان خراسان جنوبی را نشان می‌دهد.
در جدول زیر زلزله‌های بزرگتر از هفت ریشتر در خراسان جنوبی آمده است:
| مکان | بزرگی | تاریخ |
| دشت بیاض | 7.1 | 1968.08.31 |
| گلشن-طبس | 7.3 | 1978.09.16 |
| کلی قاینات | 7.1 | 1979.11.27
|
| زیرکوه | 7.2
| 1997.05.10 |
وی با بیان اینکه لرزه در عمق کم سبب بروز خسارات شدید مالی و جانی در زلزله‌های اخیر استان شده است تصریح کرد: در زلزله‌های قوی بروز زلزله باعث شکافتگی سطح زمین شده و گسیختگی گسل در سطح قابل مشاهده است که نمونه‌ای از این گسیختگی‌ها در خراسان جنوبی مربوط به زلزله دشت بیاض و زیرکوه است.
هاشمی اظهار داشت: علیرغم بروز زلزله‌های مخرب در سطح استان متاسفانه مطالعات دقیق برای شناخت لایه‌های پوسته و عمق لایه لرزه‌زا به عمل نیامده است ولی با توجه به تعیین محل و عمق زلزله‌ها توسط شبکه لرزه‌نگاری بیرجند، زلزله‌ها در این استان غالبا در عمق کم رخ داده‌اند.
وی یادآور شد: وقوع زلزله‌ها در عمق کم سبب ایجاد تخریب بیشتر هنگام بروز زلزله‌ها شده و در برخی مواقع که زلزله‌ها در نواحی دارای ساختمان‌های دارای بافت فرسوده و قدیمی رخ داده‌اند باعث تخریب 100 درصد ساختمان‌ها شده که متاسفانه یک نمونه آن در سطح استان با وقوع زلزله 7.3 ریشتری طبس گلشن (1357) موجب تخریب بسیار شدید شهر طبس شد.
گسل‌ها در خراسان جنوبی فعال است
رییس مرکز لرزه نگاری بیرجند با بیان اینکه 12 هزار زلزله با ایستگاه‌های موجود در 12 سال گذشته خراسان جنوبی به ثبت رسیده است، اظهار داشت: این آمار حاکی از فعال بودن اکثر گسل‌های استان است.
وی ادامه داد: سوابق لرزه‌خیزی شرق ایران نشان داده که رخداد زمین لرزه‌ها در بسیاری از موارد سبب فعال شدن گسل‌های همجوار شده است که با توجه به وجود راستاهای گسلی متفاوت در مواردی این پس لرزه‌ها با مکانیسمی کاملا متفاوت از زلزله اصلی به وقوع پیوسته‌اند مانند زلزله فردوس ساعاتی پس از زلزله خضری – دشت بیاض.
هاشمی گفت: مرکز استان، سه شهر و حدود 200 روستای نزدیک به مرکز تحت تاثیر چهار سیستم گسلی فعال است که در صورت رخداد زلزله بزرگ همه آنها با آسیب جدی مواجه خواهند بود.
وی افزود: برخی سوابق زلزله‌ها در این استان در هیچ یک از استان‌های دیگر کشور مشاهده نشده که بیانگر ضرورت شناسایی مناطق خطرپذیر است که شناسایی محدوده‌های خطر و رعایت حریم گسل‌ها از ضروریات است.
زمان وقوع زمین لرزه قابل پیش‌بینی نیست
عضو کمیته تخصصی علوم زمین دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی هم گفت: زمان بروز زمین لرزه قابل پیش‌بینی نیست و هرگونه ادعا در ارتباط با زمین لرزه‌های قریب الوقوع باطل است.
دکتر محمدمهدی خطیب افزود: خراسان جنوبی دارای گسل‌های فعال و دارای تاریخچه لرزه‌نگاری است که این گسل‌ها در قرن اخیر لرزش‌های بالای هفت ریشتر هم داشته‌اند.
وی گفت: گسل‌های موجود در پهنه خراسان جنوبی شناخته شده‌اند اما هیچ دانشی برای تعیین زمان زمین لرزه وجود ندارد و امروز دانشمندان هم به دنبال این علم نیستند.
وی اظهار داشت: گسل‌ها به عنوان منشا زمین لرزه برگرفته از مسیر و منطقه اثر گسل است و هیچ راهکاری برای جلوگیری از زمین لرزه وجود ندارد اما در زمینه کاهش خسارات می‌توان برنامه‌ریزی کرد.
استاد زمین شناسی دانشکده علوم دانشگاه بیرجند تصریح کرد: برای کاهش خسارات باید پهنه‌های لرزه خیز را بشناسیم و هیچگونه ساخت و سازی را در مسیر گسل‌ها انجام ندهیم.
وی گفت: با توجه به وجود گسل‌های فعال در استان هرگونه ساخت و ساز در حریم گسل‌ها هم باید با توجه با کدهای لرزه‌ای مطابقت داشته باشد تا فرهنگ سازی این مهم خسارت کمتری را در صورت بروز زلزله به مردم استان تحمیل کند.
خطیب با بیان اینکه متاسفانه مردم آمادگی لازم را برای مقابله با زلزله احتمالی ندارند، افزود: آموزش و چگونگی مقابله با زلزله بسیاری از خسارات را کاهش خواهد داد.
وی گفت: زلزله مانند باران از نظر زمین شناسی نوعی رحمت است و سبب پیدا شدن مواد معدنی می‌شود که یکی از دلایل برخوردار بودن جمهوری اسلامی ایران از نعمت مواد معدنی و نفتی، قرار گرفتن در یک منطقه فعال زمین شناسی است.
مشاور استاندار خراسان جنوبی در امور آمایش سرزمین، محیط زیست و توسعه پایدار، آمادگی در برابر زلزله را مهمترین راهکار کاهش خطرات زلزله‌های احتمالی دانست و تاکید کرد که زمان زلزله از نظر علمی به هیچ عنوان قابل پیش‌بینی نیست.
حدود 50 گسل فعال در خراسان جنوبی وجود دارد که بیشتر شهرها و روستاهای استان روی آنها قرار دارند.
اگرچه خراسان جنوبی با 6 استان کشور همجوار است اما فاصله مرکز استان با استان‌های معین حداقل 500 کیلومتر است.
این استان با 11 شهرستان در 2 شهر بیرجند و طبس فرودگاه دارد اما مرکز استان هنوز به ریل سراسری وصل نیست.