چاپ

پیام خراسان - ایسنا/خراسان رضوی گیاهان در معرض خطر نابودی، بخشی از گونه‌های انحصاری و نادر کشور هستند که به مرور زمان از تعداد پایه‌های آن‌ها کاسته شده یا در حال کاهش است و وسعت عرصه زیستگاه آن‌ها رو به نقصان نهاده است و امروزه بیم نابودی کامل آن‌ها می‌رود.

انقراض یک پدیده طبیعی بوده که در قالب نظریه تکامل داروین تدوین شده است. اما انسان به انقراض گونه‌ها در جهان سرعت بیشتری بخشیده است و با اینکار گونه‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند. این گونه‌های در حال انقراض، مزایای زیادی دارند که از جمله می‌توان به منبع ژنهای حیاتی، اهمیت اکولوژیکی و خواص ارزشمند دارویی آن‌ها اشاره کرد.
پیش‌بینی شده بیش از 15 تا 40 درصد گونه‌های زنده، در سال 2050 انقراض پیدا کنند
گیاهان یکی از ذخایر ارزشمند ژنتیکی جهان محسوب می‌شوند. پیش‌بینی می‌شود که بیش از 15 تا 40 درصد گونه‌های زنده، در سال 2050 انقراض پیدا خواهند کرد. مطالعات در مورد گونه‌های در حال انقراض و حفظ ذخایر ژنتیکی در دنیا، از سال 1960 به طور بسیار جدی مطرح شد. به طوری که سازمان‌های بین‌المللی در این راستا تشکیل شدند. این سازمان‌ها اقداماتی برای حفظ این گونه‌ها از جمله تشکیل بانک‌های ژن گیاهی، تعیین مناطق حفاظت شده جهت حفظ ذخایر ژنتیکی و کاشت گونه‌های در حال انقراض در باغ‌های گیاه‌شناسی را پیشنهاد کردند. سازمان بین‌المللی حفاظت از طبیعت، در سال 2016 اعلام کرد که 2493 گونه گیاهی در معرض خطر انقراض هستند.
گونه‌های انحصاری در سطح جهانی و ملی اهمیت زیادی دارند، تنوع ژنتیکی منحصربه فرد آن‌ها موضوع مهمی برای مطالعات در سطح ملی به شمار می‌رود، همچنین از نظر مطالعات جغرافیای زیستی و الگوی انتشار آن‌ها تحت عنوان گونه‌های خاص، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. بسیاری از گونه‌های انحصاری به دلیل محدود بودن رویشگاه، به شدت تحت تأثیر اثرات ناشی از تغییر اقلیم و تغییرات کاربری اراضی قرار گرفته اند، علاوه براین، عوامل دیگری نظیر بهره‌برداری بی‌رویه، حضور گونه‌های مهاجم، آفات و بیماری‌ها و آلودگی‌های مختلف موجب شده این گونه‌ها در معرض خطر قرار گیرند، گیاهان در معرض خطر نابودی، بخشی از گونه‌های انحصاری و نادر کشور هستند که به مرور زمان از تعداد پایه‌های آنها کاسته شده یا در حال کاهش است و وسعت عرصه زیستگاه آن‌ها رو به نقصان نهاده است و امروزه بیم نابودی کامل آن‌ها می‌رود.
یکی از این گونه‌های انحصاری، گونه Pau Hedge & Lamond Azilia eryngioides است که تنها عضو جنس Azilia بوده و در این مقاله به بررسی جایگاه حفاظتی آن پرداخته شده است. لازم به ذکر است که جنس Azilia به دلیل مونوتیپک بودن، از نظر تنوع زیستی و جغرافیای گیاهی اهمیت زیادی دارد و لزوم حفاظت از آن به عنوان ذخیره ژنتیکی منحصر به فرد بر کسی پوشیده نیست.
آزیلا گیاهی چندساله و پایا، پرساقه، در بن و ناحیه یقه به قطر 5 سانتیمتر. ساقه‌ها ضخیم، به ارتفاع 1 تا 2 متر، با شیارهای ظریف طولی متمایل به قرمز. برگ‌ها بنرست و قاعده‌های به پهنای 3 تا 12 و طول 42 تا 45 سانتیمتر، شان‌های ساده، مستطیلی، با 2 تا 4 زوج برگچه، دارای دمبرگ کوتاه یا فاقد آن، به عرض 5/2 تا 8 و به طول 5/3 تا 10 سانتیمتر، دایره‌ای، یا قلوه‌ای شکل، ضخیم و چرمی، با حاشیه غضروفی، با 8 تا 17 دندانه درشت منتهی به خارهای محکم بلند، برگ‌های ساقه‌ای تحلیل‌یافته، یک برگچه‌ای، ساقه آغوش. گل‌ها ریز، سبز متمایل به زرد، مجتمع در گلآذین چتری؛ چترک‌ها دارای 4 تا 10 پرتو به طول 5/1 تا 5/4 سانتیمتر، میوه‌ها مریکارپ به پهنای 4 تا 5 و طول 8 تا 10 میلیمتر است.
شکل برگ و ساختار رویشی آزیلا متمایز از دیگر گونه‌ها است
این گونه در دامنه‌های کوهستانی زاگرس در ارتفاع بین 1000 تا 2010 متر همراه با گونه‌های از گندمیان، گل راعی perforatum Hypericum ،گل گندم (Centaurea) یا گل کلاه خودی (Scutellaria)حضور دارد. در رویشگاه‌های گیاه آزیل نوع و شدت عوامل تخریب یکسان نیستند. رانش زمین، رونده بودن شیب‌ها و چرا از مهمترین عوامل تخریب رویشگاه هستند، رویشگاه دیگر این گیاه یک منطقه گردشگری بوده و در ایام تعطیلات، مردم در این منطقه خوش آب وهوا حضور حداکثری دارند، شکل برگ و ساختار رویشی این گیاه که متمایز از دیگر گونه‌ها است، موجب جلب توجه مردم شده و متأسفانه باعث برداشت بی‌رویه بازدیدکنندگان از طبیعت قرار می‌گیرد، متأسفانه در حال حاضر در منطقه شیمبار خوزستان، رویشگاه این گیاه زیبا و انحصاری موجب خسارت زیاد و حداکثری شده است.
فقدان مدیریت و بهره برداری نامناسب از عوامل اصلی تهدیدکننده این گونه کمیاب به شمار می‌رود
به طور کلی مشاهدات صحرایی نشان داد فقدان مدیریت و بهره برداری نامناسب مانند عدم رعایت فصل چرا و تخریب رویشگاه از عوامل اصلی تهدیدکننده این گونه کمیاب به شمار می‌روند. به منظور جلوگیری از انقراض این گونه با ارزش باید راهکارهایی اندیشید تا به حفظ و بقای آن در طبیعت گسترده ایران کمک شود. اقداماتی که باید انجام شوند عبارتند از: انتخاب رویشگاه توسط مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور و تعیین آن‌ها به عنوان رویشگاه‌های حفاظت شده توسط سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، حفاظت خارج از رویشگاه در بانک ژن منابع طبیعی ایران، حفاظت خارج از رویشگاه در باغ گیاه‌شناسی ملی ایران و باغ گیاه‌شناسی و تکثیر، کشت و اهلی کردن با هدف بازگرداندن گیاهان تکثیر شده به رویشگاه‌های طبیعی و تقویت آن‌ها.
منابع :
*مهرنیا،م و دیگران. (1399). «جایگاه حفاظتی گونه‌ای نادر به نام آزیل Azilia eryngioides». نشریه طبیعت ایران. شماره 2. 129-123.
*توحید فر، م و دیگران. (1395). «نجات گونه‌های گیاهی در حال انقراض با استفاده از تراریخته». مجله ایمنی زیستی. شماره 4. صص: 31-23.
انتهای پیام