چاپ

پیام خراسان - ایسنا/خراسان رضوی بهره‌برداری پیاپی از از جمعیت‌های وحشی گیاه آنغوزه خطری جدی را برای بقاء این گیاه، خصوصاً هنگامی که پیش از بذردهی برداشت می‌شود، به وجود آورده است.

تکثیر رویشی برای این گونه تا به حال شرح داده نشده است. علاوه بر این، تکثیر از طریق بذر به دلیل خواب بذر تا حدودی مشکل است. در نتیجه، آنغوزه به عنوان یک گیاه دارویی در حال انقراض در کتاب داده‌های قرمز ایران به ثبت رسیده است.
انقراض یک پدیده طبیعی بوده، اما انسان به انقراض گونه‌ها در جهان سرعت بیشتری بخشیده است و با اینکار گونه‌ها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته‌اند. این گونه‌های در حال انقراض، مزایای زیادی دارند که از جمله می‌توان به منبع ژن‌های حیاتی، اهمیت اکولوژیکی و خواص ارزشمند دارویی آن‌ها اشاره کرد.
جمع آوری غیر اصولی گیاهان ارزشمند از عرصه‌های طبیعی، خسارات جبران ناپذیری بر پیکر طبیعت وارد کرده است. در حدود 1000 گونه در سراسر جهان بنا به همین دلایل در معرض انقراض قرار گرفته‌اند و با وجود ارزش و اهمیت زیاد گیاهان دارویی، هنوز در بسیاری از کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه، جایگاه واقعی این منابع و ذخایر ارزشمند مشخص نشده و نقاط ضعف و تنگناهای قانونی فراوانی برای این بخش ملاحظه می‌شود که در این میان گیاه آنغوزه یکی از همین گیاهان است.
گیاه آنغوزه گیاه دارویی صادراتی ایران و در معرض خطر است
آنغوزه از مهمترین گونه‌های گیاهی دارویی صادراتی ایران است، که در عین حال جزو گونه‌های گیاهی در معرض خطر نیز قرار گرفته است. گیاه آنغوزه (Ferula assa-foetida L.) از جمله گیاهان دارویی محسوب می‌شود که به دلیل وجود ترکیبات شیمیایی مختلف از دیرباز در درمان بیماری‌ها از آن استفاده می‌شده است. این گیاه گونه‌ای متعلق به جنس Ferula و خانواده چتریان (Umbeliferae) است و از گیاهان دارویی مشهور در هند، افغانستان و ایران است.
نام علمی این گیاه از واژه فارسی (aza assa) به معنی صمغ و واژه لاتین foetid که ریشه آن لغت fetid به معنای بدبو است مشتق شده است. این گیاه در مناطق مختلف کشورمان به نام‌های آنغوزه هراتی، انگژد، انگشت گنده، پترک، هینگ، خوراکما، انگوزاکما، بژ، انگدان، انجدان، کوله پر، آنغوزه کما و کورن کما معروف است. آنغوزه گیاهی است دارویی، مرتعی و صنعتی که بسته به نوع گیاه دو نوع آنغوزه تلخ و شیرین از آن برداشت می‌شود. با وجود تفاوت ظاهری گیاهان و صمغ‌های مورد برداشت، هر دو نوع متعلق به گونه. assa- foetida F است.
ریشه این گیاه راست، گوشتدار و نسبتاً ضخیم با کمی فیبر است که شیره‌ای را در خود ساخته و ذخیره می‌کند. آنغوزه در پنج سال اول منحصراً دارای تعدادی برگ بزرگ، گوشت‌دار و عاری از دمبرگ، واقع بر روی سطح زمین است. طول ساقه 200 - 100 سانتی‌متر، زرد فام، توخالی، منشعب، بدون کرک و در بخش میانی تقریباً 15 میلیمتر ضخامت دارد. گل‌های آن زردرنگ و به صورت گل آذین چتر مرکب‌اند. چتر در حالت میوه دهی 25 - 20 اشعه دارد که هر کدام تقریباً 5 سانتیمتر طول و فاقد کرک هستند.
این گیاه اکثراً در مناطقی با ارتفاع حدود190 تا 2400 متر، شیب 15 تا 70 درصد و میانگین بارندگی سالانه 250 تا 350 میلی متر می‌روید، که به صورت علفی و چندساله است و تقریباً تا طول دو متر رشد می‌کند. از تیغ زدن ریشه آنغوزه شیرابه‌ای شیری رنگ بدست می‌آید که به صورت توده‌ای با بویی شبیه گوگرد و دارای مزه‌ای تلخ است.
صمغ آنغوزه دارای ترکیبات مختلفی است، بخش رزینی آن شامل فرولیک اسید واسترهای آن، کومارین‌ها، سزکوییترپن و سایر ترپنوئیدها است. صمغ آن حاوی گلوکز، گالاکتوز، رامنوز، پلی ساکاریدها وگلیکوپروتئین‌ها بوده وروغن‌های فرارآن از ترکیبات سولفوره و ترپنوئیدها تشکیل شده است. بو و مزه صمغ آنغوزه بخاطر ترکیبات حاوی سولفورآن است.
صمغ آنغوزه یا شیره حاصل از تیغ زدن ریشه یا ساقه آنغوزه بدست می‌آید و بوی تند گوگردی شبیه به بوی سیر متعفن و طعم زننده دارد. نوع مرغوب آنغوزه دارای 62 درصد رزین، 25 درصد صمغ، 3-7 درصد اسانس، 28/1درصد اسیدفرولیک آزاد و به مقدار بسیار جزئی وانیلین است. تقریبا تمام صمغ آنغوزه دارای ترکیبات دی، تری وتترا سولفید، مشتقات کومارین، کامولونفرول، ترکیباتی نظیر آزافوئتیدین، فروکولیسین، آزافوئتیدنول B، اپیسامارکاندین، آمبلیپرنین و کانفرول است. همچنین سارادافرین، استرهای جدید وفوئتیدین، از گروه کومارین‌ها سزکوئی ترپنوئید از رزین صمغ آنغوزه جداسازی شده است.
آنغوزه اثرات دارویی فراوانی از جمله اثرات ضد انگلی، ضد دیابت، مهارکننده سلول‎های سرطانی و ضد عفونی کننده دارد. براساس بررسی میزان عناصر موجود در گیاه آنغوزه مشخص شده است که عناصری از قبیل آهن، استرانسیم، روی و مس به میزان قابل توجهی دراین گیاه موجود است. آنغوزه اثرات دارویی گوناگونی دارد به عنوان مثال مصرف خوراکی عصاره آن اثرات ضد انگلی قابل توجهی را نشان داده است، همچنین این گیاه به عنوان ضد کرم، ضدعفونی کننده، ضد تشنج و نیز در دامپزشکی به عنوان ضد انگل‌های دام مورد استفاده قرار می‌گیرد، ضمنا تجویز فارنسی فرول که یکی از اجزای تشکیل دهنده رزین آنغوزه است، در مهار فاکتور رشد اندوتلیوم عروق موثر است که موجب مهار سلول‌های سرطانی در تکثیر، مهاجرت، تشکیل عروق و تولید بافت همبند می‌شود. همچنین اثرات ضد دیابتی، ضد میکروبی و درمان سنگ صفرا نیز گزارش شده است.
در افغانستان جوشانده صمغ آنغوزه برای درمان هیستری، سیاه سرفه و زخم معده استفاده می‌شود. عصاره برگ‌ها و ساقه‌های خشک آنغوزه به طورکلی به عنوان داروی نیروبخش کاربرد خوراکی دارد. پودر صمغ آنغوزه همچنین به عنوان چاشنی غذا استفاده می‌شود. در کشور چین جوشانده این گیاه به عنوان داروی ضدکرم مصرف خوراکی دارد. همچنین جوشانده ریشه‌های خشک شده این گیاه به عنوان داروی ضدانقباض و تشنج، ادرارآور، کرم زدا و داروی مسکن خورده می‌شود.
هند،امارات و اکراین بیشترین حجم واردات آنغوزه از ایران را دارند
آنغوزه بهره برداری شده در ایران مصرف داخلی بسیار محدودی دارد و به طور متوسط سالیانه حدود 70 تن از صمغ این گیاه به صورت خام به کشورهای مختلف صادر می‌شود. هند بیشترین حجم واردات آنغوزه را از ایران دارد. پس از هند امارات و اکراین مهمترین خریداران آنغوزه شیرین ایران هستند.
برداشت بی‌رویه آنغوزه، باعث کاهش میزان رویش این گونه مفید و خطر انقراض آن شده است
بهره برداری پی در پی آنغوزه از جمعیت های وحشی خطر جدی را برای بقاء این گیاه، خصوصاً هنگامیکه پیش از بذردهی برداشت می شود، به وجود آورده است. تکثیر رویشی برای این گونه تا به حال شرح داده نشده است. علاوه بر این، تکثیر از طریق بذر به دلیل خواب بذر تا حدودی مشکل است. در نتیجه، آنغوزه به عنوان یک گیاه دارویی در حال انقراض در کتاب داده‌های قرمز ایران به ثبت رسیده است.
به طور کلی برداشت بی‌رویه و غیر علمی (روش‌های برداشت سنتی) آنغوزه، باعث کاهش میزان رویش این گونه شده است. به همین جهت تراکم بوته‌های آنغوزه در مراتع به شدت پایین آمده و نسل این گیاه مفید در معرض خطر انقراض قرار گرفته است . امکان کشت و زراعت آنغوزه و همچنین روش‌های بهره برداری نوین، زمینه بهره‌برداری پایدار از این گیاه دارویی با ارزش را فراهم می‌نماید. حفظ و احیاء این گونه به لحاظ اقتصادی و اکولوژیکی اهمیت زیادی دارد.
منابع:
*رستمی هیر،م. (1398). «تخریب منابع طبیعی با برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی». اولین کنفرانس بین المللی و چهارمین کنفرانس ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست. صص: 7-1.
*رمضانی، م و دیگران. (1396). «تاثیر پودر صمغ آنغوزه در مقایسه با آنتی بیوتیک بر عملکرد، ریخت شناسی و جمعیت میکروبی روده در جوجه‌های گوشتی». مجله پژوهش‌های تولیدات دامی. شماره 17. صص: 33-26.
*نصیری بزنجانی، س و دیگران. (1396). «بررسی محتوای ترکیبات فنیل پروپانوئیدی شیرابه و ترکیبات شیمیایی اسانس گیاه آنغوزه (Ferula assa - foetida L . ) در برخی رویشگاه‌های طبیعی استان کرمان. مجله پژوهش‌های گیاهی (مجله زیست شناسی ایران). شماره 3. صص: 687-674.
*زارع کاریزی، ا.ر و دیگران. (1390). «مروری بر اثرات فارماکولوژی گیاه دارویی آنغوزه (Ferula assa –foetida L) یک مقاله مروری نظام مند».فصلنامه گیاهان دارویی. شماره 40. صص: 25-17.
*زارع کاریزی، ا.ر و دیگران. (1387). « اثر سطوح مختلف هورمونی بر آزمایشات درون شیشه ای آنغوزه». پایان‌‎نامه کارشناسی ارشد رشته بیوتکنولوژی کشاورزی. دانشکده کشاورزی دانشگاه زابل.
انتهای پیام