بزرگنمايي:

پیام خراسان - بیرجند - صدای آب که به آوایی از زندگی معروف است به خاطر تداوم 2 دهه خشکسالی‌ در خراسان جنوبی شنیده نمی‌شود و هر روز دشت‌های این استان تشنه‌تر از قبل می‌شود.

یکی از خاطرات مشترک مردمان قدیم که هنوز در هر شهر و روستا سکونت دارند، شنیدن صدای دلنشین آب در کف رودخانه‌ها است. همین استانی که سال‌ها با خشکسالی دست و پنجه نرم کرده روزگاری از هر کوی و برزنش در روزهای بهاری صدای آب به گوش می‌رسید.
کربلایی محمد ساکن یکی از روستاهای اطراف خراشاد در شهرستان بیرجند است که در یکی از روزهای گرم خرداد ماه کنار رودخانه‌ای نشسته و به گفته او زمانی آب در آن تا اواسط تابستان موج می‌زد ولی چندین سال است با هر بارش رگباری فقط چند روزی آب دارد.
به یاد دارد روزهای بهاری که در همین روستای ییلاقی آبی زلال بر بستر رودخانه جاری بود به طوری که مردم نمی‌توانستند از این طرف به آن طرف رودخانه بروند.
او یادآور شد که برف‌های سنگین زمستانی بر کوه‌های اطراف روستا می‌نشست و با گرم شدن هوا در نوروز این برف‌ها آب و در رودخانه جاری می‌شد.
همسرش هم به یاد می‌آورد روزهایی که همه مردم روستا برای شست و شوی فرش‌ها و لباس‌ها به کنار رودخانه می‌آمدند و از آن آب جاری و پاک برای نظافت عیدانه خانه‌هایشان بهره می‌برند.
کاهش بی‌سابقه بارندگی در خراسان جنوبی
اما چند سالی است که در این روستا و بقیه مناطق خراسان جنوبی صدای دلنشین از جاری شدن آب بر کف رودخانه کمتر شنیده شده است و کم کم آن خاطره‌ها در ذهن مردم رنگ می‌بازد.
بنابر مستندات موجود وقوع خشکسالی در خراسان جنوبی از سال آبی 79- 78 آغاز شد و کاهش بارندگی‌ سال آبی جاری در 50 سال اخیر بی‌سابقه بوده است.
براساس آمارهای اداره کل هواشناسی خراسان جنوبی میانگین بارندگی سال آبی جاری (اول مهر 99 تا پایان شهریور 1400) با احتساب بارش‌های اخیر در این استان به 59 میلیمتر رسید که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته 62.1 درصد و نسبت به بلندمدت، 45.4 درصد کاهش دارد.
براساس آمار دوره 10 ساله تا آخر اسفند سال گذشته که مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی ارائه کرد، 91 درصد مساحت خراسان جنوبی متاثر از خشکسالی است که از این مقدار 9 درصد در وضعیت نرمال، 20 درصد خشکسالی خفیف، 35 درصد خشکسالی متوسط، 25 درصد خشکسالی شدید و 11 درصد خشکسالی بسیار شدید است.
امسال به دلیل کمبود شدید بارندگی‌ها، خشکسالی چنان در ریشه و جان خاک خراسان جنوبی نفوذ کرده که درختان، باغ‌ها، چشمه‌ها، قنات‌ها، چاه‌ها، دام‌ها و حتی زمین هم از آسیب آن در امان نمانده‌ است.
کم‌آبی مهمترین پیامد خشکسالی
کم‌آبی مهمترین مشکل و پیامد خشکسالی در این استان مرزی و کویری است به طوری که در حال حاضر به طور میانگین به 400 روستای خراسان جنوبی با جمعیت 65 هزار نفر با تانکر آبرسانی می‌شود و با توجه به تداوم گرمای هوا این تعداد به 450 روستا در تابستان افزایش خواهد یافت.
به دلیل خشک شدن چشمه‌ها، قنوات، چاه‌های مالداری و کاهش آبدهی آنها، کم‌آبی شدید گریبانگیر دامداران این استان برای تامین علوفه و آب شده‌ است هرچند جهاد کشاورزی و برخی نهادها به کمک دامداران برای تامین نهاده‌های دامی آمده‌اند.
بنابر اعلام شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی از مجموع 44 دشت و محدوده مطالعاتی، 9 دشت ممنوعه بحرانی و 22 دشت ممنوعه است و در دهه اخیر تعداد دشت‌های ممنوعه بحرانی استان به دلیل افت مستمر آبخوان‌ها از 2 به 9 دشت افزایش یافت.
سالانه 905 میلیون متر مکعب از منابع آب زیرزمینی استان برداشت می‌شود که به دلیل اضافه برداشت 101 میلیون مترمکعبی، سالانه منابع آب زیرزمینی 26 سانتیمتر مربع افت دارد.
همچنین کسری مخزن تجمعی خراسان جنوبی سه میلیارد و 700 میلیون متر مکعب است که این کسری مخزن به دلیل اضافه برداشت از منابع آبی استان در سال‌های متوالی ایجاد شده و کاهش کیفیت منابع آب را نیز در پی داشته است.
فرونشست زمین خطر جدی در خراسان جنوبی
پدیده فرونشست زمین به عنوان خطر جدی و زلزله خاموش به دلیل اضافه برداشت آب از دشت‌ها از سال‌ها پیش گریبانگیر خراسان جنوبی هم شده و شکاف‌هایی به ظاهر خارق‌العاده ولی عمیق ناشی از فرونشست زمین در دشت‌های سرایان، فردوس، قاین و زیرکوه در حال پیشرفت است.
به گفته کارشناسان حوزه آب در خراسان جنوبی قطعا پدیده فرونشست زمین در اکثر دشت‌های استان رخ خواهد داد چرا که کسری مخزن زیادی در محدوده‌های مطالعاتی این استان هر سال ایجاد می‌شود و کماکان سطح آب زیرزمینی در حال افت است.
کمبود علوفه از دیگر اثرات خشکسالی است چرا که بر اثر کمبود شدید بارندگی‌ها تقریبا رویش گیاه در مراتع استان نزدیک به صفر بوده و خشکسالی در یک سال گذشته به 80 درصد مراتع در اختیار عشایر خسارت زده است.
براساس آخرین آمار رسمی در مجموع خشکسالی‌ها از ابتدای سال آبی جاری تاکنون 357 میلیارد تومان به جامعه عشایری خراسان جنوبی خسارت زده و عشایر استان سالانه 20 هزار تن فرآورده‌های دامی و لبنی تولید می‌کردند که این ظرفیت امسال از دست رفته است.
در قسمت‌های بعدی این قصه تکراری بارندگی‌ها به حدی کاهش یافت که خشک شدن قنوات، کاهش شدید سطح درآمد مردم به خصوص روستاییان را در پی داشت و هزار و 700 روستای خراسان جنوبی خالی از سکنه شد ولی با همت مردم و حمایت‌های دولت، چرخ تولید در روستا متوقف نشده است.
طغیان آفات در عرصه‌های خشک خراسان جنوبی
چند سال است که جولان آفات چوبخوار هم به مشکلات قبلی اضافه شده و در سال جاری به دلیل تداوم خشکسالی‌ حالت طغیانی به خود گرفته‌ است.
به گفته کارشناسان حوزه کشاورزی آفات چوبخوار از جمله پروانه چوبخوار پسته، سوسک شاخک بلند رزاسه، سوسک چوبخوار شاخک بلند درختان میوه، سوسک طوقه‌خوار و پروانه فری یا کرم خراط به صورت میانگین به 20 تا 70 درصد درختان این استان خسارت زده‌اند.
طغیان این آفات به گونه‌ای است که سموم قوی هم اثرگذار نیست و کشاورزان مجبورند برای جلوگیری از انتقال این آفت به سایر باغات نسبت به کف‌بری درختان خود اقدام کنند و در عین ناباوری نظاره‌گر مرگ درختان چندین ساله خود باشند.
هدر رفت آب، بحرانی مهمتر از خشکسالی
اما در کنار اثرات غیرقابل انکار خشکسالی در خراسان جنوبی هدر رفت آب مصرفی در مناطق شهری و روستایی نیز بر مشکلات کم‌آبی افزوده است.
براساس آمار رسمی 31.7 درصد تا 42 درصد آب مصرفی در مناطق شهری و روستایی این استان به هدر می‌رود و در بخش خانگی شهری و روستایی استان خراسان جنوبی که حدود 6 درصد از مجموع آب مصرفی را تشکیل می‌دهد، اتلاف آب به سبب فرسودگی لوله‌های انتقال و توزیع آب است.
اهمیت قطره قطره آب در خراسان جنوبی آنجا مشخص می‌شود که بدانیم آب مورد نیاز در این استان مرزی و کویری به دلیل نداشتن رودخانه دائمی و اتصال به دریا، از منابع آب‌های زیرزمینی شامل چاه، چشمه و قنات تامین می‌شود.
براساس آخرین گزارش سالانه وضعیت منابع و مصارف آب استان از دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی از کل حجم برداشت آب‌های زیرزمینی، 72 درصد مربوط به برداشت از چاه‌ها، 24 درصد مربوط به برداشت از قنات‌ها و چهار درصد مربوط به برداشت از چشمه‌ها است.
همچنین 92 درصد مصرف آب‌های زیرزمینی در بخش کشاورزی، پنج درصد بخش شرب، 2 درصد صنعت و خدمات و یک درصد سایر است.
در حالی که اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی از جمله نصب کنتورهای هوشمند باعث کاهش مصرف آب بخش کشاورزی در سال‌های اخیر شده اما افزایش رشد جمعیت و پیشرفت صنایع، حجم آب مصرفی در بخش شرب و صنعت را افزایش داده است و همه این موارد ضرورت حفظ منابع آبی موجود را دوچندان می‌کند.
سند سازگاری با کم‌آبی، امیدی برای مدیریت خشکسالی
تلاش‌های زیادی در سال‌های اخیر برای مدیریت خشکسالی و پیامدهای آن در استان صورت گرفته که تصویب سند سازگاری با کم‌آبی یکی از این موارد است.
سند سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی به عنوان طرح پایلوت کشوری نخستین بار 26 مرداد سال 98 در نشست شورای عالی آب با حضور معاون اول رییس جمهوری تصویب شد.
اساس این طرح استفاده بهینه و مدیریت مصرف آب است با این شرط سرمایه‌گذاری برای تامین‌های جدید موجه خواهد بود در غیر این صورت پرداختن به تامین‌های آب جدید بدون توجه به چگونگی مصرف به نوعی ریختن آب در مشک سوراخ‌دار است که زمان را از دست می‌دهیم و منابع را صرف می‌کنیم اما در نقطه‌ای پیچیده‌تر از نقطه اول قرار خواهیم گرفت.
به گفته مسوولان اجرای طرح سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی نیازمند همکاری بین سازمانی است تا بتوانیم سالانه 130 میلیون مترمکعب از بیلان منفی آب سفره‌های زیرزمینی این استان را کاهش دهیم.
با اجرای طرح مطالعات سازگاری با کم‌آبی خراسان جنوبی آب در تمامی بخش‌ها باید به گونه‌ای مصرف شود که با انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به این استان بیشترین مدیریت را در مصرف آب داشته باشیم.
در قالب این طرح تا سال 1425 میزان آب مورد نیاز استان مورد بررسی قرار می‌گیرد و براساس آن کسری مخازن آب جبران خواهد شد.
با توجه به محدودیت‌های آبی انتظار می‌رود دستگاه‌های متولی برنامه‌ریزی درستی داشته باشند تا تغییر الگوی کشت و اجرای سامانه‌های نوین آبیاری در اولویت قرار بگیرد.
مقابله با خشکسالی از طریق پساب
استفاده از پساب به عنوان جایگزین چاه‌های موجود نیز راهکاری است که معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار خراسان جنوبی چندی پیش از آن برای مقابله با خشکسالی یاد کرد و باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
محمد فرهادی در این خصوص گفته است: 220 لیتر آب بر ثانیه پساب از تصفیه‌خانه هدر می‌رود کـه باید با استانداردسازی، از آن در صنعت و کشت برخی محصولات خاص کشاورزی استفاده کرد.
وی خواستار استفاده بهینه از منابع آبی موجـود و قرار گرفتن آن در صدر کارها شد و افزود: وظیفه اصلی قرارگاه آب کــه استاندار خواستار تشکیل آن شد، تامین آب شرب مردم در مناطق شهری و روستایی استان است، بنابراین همه مدیران ایـن حوزه باید مسائل حوزه آب را بـا مسئولیت ویژه‌ای دنبال کنند.
سرپرست شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی هم گفته است: در سال جاری نسـبت بــه بلندمدت بـا کاهش 60 درصدی و در مقایسـه بــا سال گذشته بــا کاهش 70 درصدی بارندگی‌ها مواجه هستیم.
سعید سروری با اشاره بـه وجود 13 هزار و 599 حلقه چاه، چشمه و قنات در استان خراسان جنوبی افزود: از ایـن تعداد 28 درصد چاه، 21 درصد چشمه و 51 درصـد قنات هستند کـــه 73 درصد برداشت آب به صـورت حجمی از 28 درصد چـاه‌ها انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه پساب فاضلاب منبع جایگزینی است کـه کمتر مورد توجه قرار گرفته، ادامه داد: پساب فاضلاب می‌تواند جایگزین چاه‌های موجود باشد کــه مقرر شد در یک ماه آینده برنامه راهبردی بـرای استفاده از پساب در حـوزه صنعـت، تدوین و ارائه شود.
به گفته کارشناسان آب، بارندگی‌ها در 2 سال گذشته و سال جاری تاثیری در تقویت سفره‌های آب‌های زیرزمینی این استان نداشته و کم‌آبی همچنان گریبانگیر شرق کشور و خراسان جنوبی است؛ بحرانی که اگر مدیریت نشود و منابع اندک موجود حفظ نشود، دسترسی به آب را برایمان سراب خواهد کرد.
تسریع در اجرای طرح انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به خراسان جنوبی، بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی که بیشترین سهم مصرفی را در استان دارد، اصلاح شبکه‌های فرسوده آب، احداث سازه‌های آبخیزداری، افزایش اعتبارات برای کاهش اثرات خشکسالی و باروری ابرها راهکارهایی برای مقابله موثر با خشکسالی و کم‌آبی در کنار همکاری مردم برای صرفه‌جوبی در مصرف آب است.
خبرنگار ایرنا در خراسان جنوبی
برچسب‌ها
کم آبی تصفیه خانه صرفه جویی در مصرف آب خراسان جنوبی آبیاری اراضی کشاورزی
پروندهٔ خبری
بحران خشکسالی در ایران