پیام خراسان -
به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بجنورد ، ارس، شاید به زیبایی سپیدار و سرسبزی بید و افرا نباشند، اما ذخیره گاهی های ارس در خراسان شمالی منظومه‌ای تاریخی از تکامل و ذخیره‌گاه ژنتیکی جنگل‌های ایران تورانی را دربرمی‌گیرد که فرش خود را در پهنه‌ای به وسعت 410 هزار هکتار از این استان گسترانیده‌اند.
خراسان شمالی، وطن درختان کهنسال بی‌شماری است ، مانند ارس «سرانی» شیروان است که با دیرینگی 2500 ساله، مظهر پایداری و سرسختی این گونه ارزشمند جنگلی است.
درختی که این همه سال دوام آورده است تا به ما بگوید روزی روزگاری در این خاک و پهنه‌های طبیعی آن صد‌ها ارس زندگی می‌کردند که به مرور یا قطع شدند تا در اجاق‌ها و کوره‌ها سوختند و یا قربانی آتش حرص و طمع سیری ناپذیر انسان در چنگ اندازی به عرصه‌ها شدند.
بیشتر بخوانید
خراسان شمالی زیستگاه یک سوم درختان قانون حمایت از ذخایر ژنتیکی است اگرچه مساحت جنگل‌های ارس خراسان شمالی در دهه‌های گذشته کاهش چشمگیری یافته است، اما هنوز هم می‌توان امیدوار بود که می‌توان این درختان را با حفاظت و مراقبت پایدار نگه داشت و حتی با قرق این جنگل‌ها از نابودی بی رویه آن‌ها جلوگیری کرد.
از 61 درخت ارس کهنسالی که در کشور شناسایی شده، بیش از 32 اصله با قدمتی بالای 500 سال در خراسان شمالی قرار دارند.
خراسان شمالی با داشتن بیش از 410 هزار هکتار جنگل ارس، یکی از ذخیره گاه‌های این میراث طبیعی کشور محسوب می‌شود؛ سرمایه‌ای که با وجود اقدامات انجام شده حفاظتی نیازمند حمایت بیشتر است.
جنگل‌های خراسان شمالی در دو ناحیه رویشی ایران و تورانی و هیرکانی قرار دارند و گونه اصلی این جنگل‌ها و نام‌های محلی آرچه و مرخ است.
ارس که یکی از چهار سوزنی برگ بومی کشور و از خانواده سرو محسوب می‌شود در منطقه خراسان قدمتی به اندازه تاریخ دارد، مصداق آن که برخی از پایه‌های کهنسال این گونه نظیر درخت ارس واقع در سرانی شیروان یکی از کهنسال‌ترین درخت‌های ثبت شده در کشور بوده و قدمتی تاریخی دارد.
پدران نیک سرشت ما ایرانیان سرو را نماد جاودانگی و حیات پس از مرگ می‌دانستند به همین دلیل می‌شود ارس را میراث طبیعی کهن ایران زمین دانست، میراثی که اکنون در خراسان شمالی به درخت مراد طبیعت و نماد عرصه‌های زیست گیاهی این استان تبدیل شده است.
اما با این وجود برخی شاخص‌های این گونه از جمله مقاومت و راست قامتی آن سبب شده بود تا در سال‌های دور قطع این درخت به منظور استفاده به عنوان تیر‌های چوبی سقف و یا استفاده هیزمی به فراوانی انجام شود، مسئله‌ای که سبب کاهش شدید تعداد این گونه‌ها در استان شد.
این درخت همیشه سبز، در مناطق کوهستانی و در ارتفاعی بیش از دوهزارو 500 متر می‌روید.
«اُرس» گیاهی مقاوم در برابر شرایط آب‌وهوایی سخت هم‌چون خشکی، گرما و سرمای طاقت‌فرسای زمستان است، ریشه درخت اُرس به گونه‌ای است که در دل سنگ‌های مستحکم نفوذ کرده تا به آب برسد از این جهت به آن در زبان محلی اُورِس (جست‌وجوگر آب) می‌گویند، این پدیده باعث استقامت بالای این درخت می‌شود.
این درخت کهنسال با توجه به قدمتی که دارد، توانسته با آب و هوای منطقه به خوبی سازگاری پیدا کند و وضعیت زیستی آن به صورت شاداب و سبز است.
این درخت در داخل دامنه‌های اطراف روستا که دارای پوششی وسیع از جامعه درختان ارس است قرار گرفته و تنه آن قطری معادل 270 سانتیمتر دارد.
ریشه‌های قطور این درخت ارس از خاک بیرون آمده و زیبایی خیره کننده‌ای را سبب شده است. این درخت ارس به دلیل عظمت و بزرگی آن به راحتی توجه هر عابری را به خویش معطوف می‌سازد و نزد اهالی روستا نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.
مردمان این دیار، نظرکرده اش می‌خوانند؛ مادران ایلیاتی هر صبح و شام در لالایی‌های کنار گهواره کودکان شان از طراوت و حیات بخشی این زیبای خفته، داستان‌ها می‌گویند و حکایت تاب آوردن جثه تنومندش در برابر زخم تبر‌ها و شدائد روزگار، نقل هر روزه پیران سپیدمو برای نوادگان شان است.
«اُرس» بلندقامتی که بر فراز ستیغ سرحدات شمالی این سرزمین و در سنگلاخی ترین، شیب دار ترین، بادخیز ترین، مرتفع‌ترین و سردترین نقاط کوهستان‌های سر به فلک کشیده «گلیل و سرانی» قد برافراشته، به نمادی از استقامت، آزادگی، اصالت و سربلندی مبدل گشته است. اینک این درخت تناور در آستانه تصاحب عنوان مقاوم‌ترین و شاید هم دیرزیست‌ترین درخت ایران است؛ زیستمندی سایه گستر که گویی با گسترش هرروزه ریشه هایش، پاسدار ذره ذره خاک ارزشمند این مرزوبوم است.
در این بین، درخت تنومندی به بلندای بیشتر از 18.5 متر شناسایی شده است که با توجه به ابعادش، طول عمر آن را حدود 2700 سال تخمین زده اند تا بدین ترتیب در شمار 3 درخت بسیار کهنسال ایران ثبت شود.
مردم منطقه هم کمابیش اعتقاد دارند که این درخت نظرکرده است و برای آن احترام بسیاری قائل هستند؛ درختی که به اعتقاد آن شاعر جوان کرمانج «پوست بر تنش خشکیده / موش‌ها ریشه اش را سوراخ سوراخ کرده اند / و چشمه‌ها برایش اشک می‌افشانند.اما هنوز بیدار است و شاداب و سرسبز! و سرانجام این که از دیدگاه یک عضو مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، به سبب خدمات غیرقابل انکاری که به طبیعت پیرامون و زیستمندان پر شمار این حوالی طی قرن‌ها داشته، ارزشی بین 8 تا 10 میلیون دلار داراست!
کمی آن سوتر در روستای «نظرعلی»، کهنسال‌ترین صنوبر ایران و شاید هم جهان قرار دارد. این لقب هم از آن روست که درختان صنوبر را به رشد سریع و عمر کوتاه می‌شناسند و به همین منظور در زراعت چوب کاربرد فراوانی دارند، بنابراین به ندرت می‌توان صنوبری 50 ساله و شاداب یافت. اما این صنوبر خاص دست کم 300 سال از عمرش می‌گذرد؛ واقعیتی که نشان می‌دهد طبیعت زخم خورده این استان از توان بوم شناختی بالایی برخوردار است.
ارس به لحاظ اکولوژیکی دارای سازگاری بالایی بوده، آشیان اکولوژیک وسیعی را به خود اختصاص می‌دهد و معمولا در استان از ارتفاع 800 متر تا دو هزار و 500 متری رویش می‌کند.
تنه، میوه و برگ‌های این درخت دارای خواص دارویی و صنعتی بوده به طوری که از تقطیر چوب آن اسانس معطری به دست می‌آید که در عطر سازی و حشره کش‌ها قابل استفاده است.
گفتنی است: از برگ و میوه این درخت مقادیر زیادی آلکالوئید استخراج می‌شود که دارای مصارف صنعتی و دارویی است.
عزم اداره کل منابع طبیعی خراسان شمالی برای حفظ و احیا ارس
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی در مورد اقدامات انجام گرفته برای حفظ و حمایت از گونه ارس درخراسان شمالی می‌گوید: خراسان شمالی دارای سطحی بالغ بر 410 هزار هکتار جنگل و اراضی جنگلی در ناحیه روسی ایران و تورانی است.
حسن وحید افزود: این اقدام باعث افزایش کمیت و کیفیت این جنگل‌ها شده به طوری که در بعضی از مناطق، قرق عرصه و خروج دام از آن باعث افزایش تاج پوشش و زادآوری این گونه با ارزش شده است.
به گفته وی حذف عوامل استرس زا از عرصه و ایجاد شرایط محیطی مناسب باعث افزایش سیر روند توالی پیش رونده شده به گونه‌ای که اکنون مناطق قرق شده در مرحله گذر توالی هستند.
ارس سرانی شیروان یادگار هخامنشیان، یکی از سه درخت کهنسال کشور
ارس سرانی یک اثر طبیعی ملی در استان خراسان شمالی است، این درخت در منطقه‌ای کوهستانی، نزدیک روستای سرانی و در فاصله 52 کیلومتری شمال شهر شیروان (نزدیکی مرز ایران با ترکمنستان) قرار گرفته است.
ریشه‌های قطور این درخت اُرس از خاک بیرون آمده و زیبایی خیره کننده‌ای را سبب شده است. این درخت اُرس به دلیل عظمت و بزرگی آن به راحتی توجه هر عابری را به خویش معطوف می‌سازد و نزد اهالی روستا نیز از اهمیت خاصی برخوردار است. قدمت این درخت تنومند در حدود دو هزار و 700 سال است. این داشته ارزشمند جزو سه درخت بسیار کهنسال شناخته شده در کشور به حساب می‌آید و این موضوع مورد تایید موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز قرار گرفته است.
قطر تنه این درخت 270 سانتی متر بوده و کهنسال‌ترین اُرس استان خراسان شمالی است. این درخت در دامنه‌های اطراف روستا که دارای پوششی از درختان اُرس است قرار دارد.
قدمت این درخت تنومند در حدود 2 هزار و 700 سال است. گفته می‌شود قدمت آن به دوره پیش از حکومت هخامنشیان بر ایران باز می‌گردد.
اُرس با همان سرو کوهی، گونه‌ای بسیار ارزشمند و دارای عمری طولانی است. این درخت همیشه سبز، در مناطق کوهستانی و در ارتفاعی بیش از دوهزارو 500 متر می‌روید.
این درخت در مقابل هر گونه اقلیمی مانند خشکی، گرما و گرمای زیاد مقاوم است.
ریشه این درخت به گونه‌ای است که در دل سنگ‌های مستحکم نفوذ کرده تا به آب برسد. از این جهت به آن در زبان محلی اُورِس (جست و جوگر آب) می‌گویند. همین امر باعث شده که این درخت استقامت زیادی داشته باشد.
در گذشته از چوب این درخت در پل سازی، راهسازی، ساختن خانه‌های روستایی و چادر‌های عشایر استفاده می‌شد. قطع بی‌رویه این گونه گیاهی به منظور تهیه سوخت و یا خانه سازی باعث کاهش جنگل‌های اُرس شده است. به گونه‌ای که در سال 1371 قانون ممنوعیت قطع این درخت به تصویب رسید.
شناسایی ده‌ها درخت کهنسال درخراسان شمالی
در جای جای دشت‌های فراخ و کوهستان‌های پرستیغ خراسان شمالی، درختانی ریشه در خاک تنیده و سر به آسمان برآورده اند که بعضی از آن‌ها صد‌ها و بلکه هزاران بهار را پشت سر گذاشته اند.
جای شگفتی بسیار است که یکی از این زیستمندان تنومند و سرزنده، چنان دیرینگی بالایی دارد که به گفته کارشناسان، حتی پیش از تولد کورش و داریوش هخامنشی سایه اش را بر سر خیل کثیر مردمان و جانداران ساکن این حوالی گسترانده است.
«ارس‌های سرانی و آرچه، صنوبر نظرعلی، چنار‌های کهنسال روستا‌های کتلی، اسفجیر، چناران، مهنان، شوقان و رویین، گردوی اسپاخو، سرو مهرگان و سرو‌های کبوترخانه و سرو‌های قره باغ» همگی در زمره درختان کهنسال استان هستند که بین 400 تا 3000 سال عمر دارند و نام آن‌ها در فهرست آثار طبیعی و ملی به ثبت رسیده است.
عموم درختان کهنسال به ویژه آن‌هایی که از دید مردم محلی، نظرکرده محسوب می‌شوند، از جایگاه خاصی در فرهنگ عامه برخوردارند و طی سالیان متمادی به تدریج در شعر و موسیقی و حتی افسانه‌های جوامع بومی راه یافته اند.
ارس‌های سرسخت 500 ساله
یک کارشناس پژوهش مرکز تحقیقات منابع طبیعی خراسان شمالی در مورد این درختان می‌گوید: درخت ارس توانایی زیستن در دمای منفی 40 درجه تا مثبت 40 درجه سانتی‌گراد را دارد و بهترین زمان برای کاشت آن آخر زمستان است.
گفتنی است یکی از مهمترین علل تکثیر ارس در گذشته پخش شدن بذر آن توسط حیوانات بوده است به طوری که مرحله فرآوری بذر این گیاه در بدن حیواناتی مانند خرس، گرگ، آهو و گوزن اتفاق می‌افتاد و از طریق مدفوع آن‌ها در قسمت‌های مختلف طبیعت رها می‌شد.
تعداد درختان کهنسال ارس در خراسان شمالی بیش از دیگر نقاط کشور است واز 61 درخت ارسی کهن که در کشور شناسایی شده، بیش از 32 اصله با قدمتی بیش از 500 سال در خراسان شمالی قرار دارد.
ذخیره گاهی ارس خراسان شمالی 410 هزار هکتار از گستره جنگلی این استان را به خود اختصاص داده است و متاسفانه وقوع آتش سوزی‌ها در عرصه‌های طبیعی و جنگلی، این گونه ممتاز طبیعی را چنان تهدید می‌کند که شاید هرگز نتوان آنرا جبران کرد.
هم اکنون شهرستان مانه و سملقان با 195 هزار هکتار، دارای بیشترین پوشش جنگلی استان است که منطقه گوینیک در راز و جرگلان، ذخیره گاه تازه قلعه و پیغو در بجنورد، منطقه بزداغی در مانه و سملقان، ذخیره گاه کوه بهار و خمبی در گرمه و کاکلی در شیروان از دیگر رویشگاه‌های درختان ارس در خراسان شمالی است.
خسارت درختان از بین رفته و به ویژه ارس‌ها را نمی‌توان تنها از لحاظ مالی برآورد کرد، زیرا برای اینکه یک درخت ارس پا بگیرد و به حد آنچه که می‌بینیم برسد حداقل بیش از 100 سال زمان نیاز است.
با وجود همه اقداماتی که برای توسعه جنگل‌های استان و حفاظت از درختان ارس صورت گرفته، آتش سوزی می‌تواند در یک روز تمام تلاش‌های چندین دهه را از بین ببرد و نمونه آن آتش سوزی‌های امسال در کوه بهار گرمه و منطقه حفاظت شده سالوک اسفراین بود.
رییس اداره جنگلداری و جنگل کاری خراسان شمالی، ارس را شجره نامه تاریخی جنگل‌های استان دانسته و می گوید: تصمیم داریم جنگل‌های ارس را به عنوان ذخیره گاه‌های جنگلی قرق کنیم و هم اکنون نیز ارس‌های بزداغی مانه و سملقان با مساحت 35 هزار هکتار و گوینیک راز و جرگلان با مساحت پنج هزار هکتار قرق و به عنوان ذخیره گاه ژنتیک حفظ می‌شود.
گستره حوزه منابع طبیعی خراسان شمالی 2 میلیون و 33 هزار و 36 هکتار است که از این میزان یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار هم جنگل است.
25 هزار هکتار از جنگل‌های این استان هیرکانی و بقیه ایرانی تورانی است که گونه‌های ارس، افرا، زالزالک و کرکو را در خود دارد.
خراسان شمالی دو میلیون و 33 هزار و 36 هکتار عرصه منابع طبیعی دارد که از این وسعت یک میلیون و 400 هزار هکتار مرتع، بیش از 183 هزار هکتار بیابان و 434 هزار و 550 هکتار جنگل هم است.
گزارش از فاطمه رستمی
انتهای پیام/