چاپ

پیام خراسان - ایسنا/خراسان رضوی یک پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی با اشاره به این‌که قصاید تجلی‌گاه روایت عید قربان است، نمودهای گوناگون داستان حضرت اسماعیل و حضرت ابراهیم در اشعار و سبک‌های مختلف ادبیات فارسی را تشریح کرد.

فرزاد قائمی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به کارکرد آیین قربانی کردن در فرهنگ ایرانی، اظهار کرد: اصولاً سنت‌ها و آیین‌ها در دو بخش ملی و دینی نمود پررنگی داشته‌اند، به گونه‌ای که می‌توان اشعار غنایی و به ویژه قصاید را تجلی‌گاه این آیین‌ها بیان کرد. قصیده نوعی شعر مناسبتی بوده و برای ارائه در مراسمی خاص مانند بزم، سوگ و رزم سروده می‌شده است. گاهی نقادانی مانند ملک‌الشعرا این اشعار را نقد می‌کرده‌اند و حاکمان به واسطه نقد ناقدان به شاعران صله می‌دادند.
وی ادامه داد: به این ترتیب شاعران در اشعار مناسبتی توصیف‌هایی از آیین‌ها را بیان می‌کردند، لذا اولین حضور سنت‌های ملی و دینی در اشعار فارسی، در قصاید دیده می‌شود، به طوری که نخستین نمودهای عید قربان نیز در قصاید پارسی شکل گرفته است. بر این اساس شاعران در سرودن قصاید رویکردی توصیفی داشتند و به تبع شاعران عمدتاً از تخیل خود برای تشبیهات مرکب و تصاویر تلفیقی بهره می‌جستند تا موقعیت‌های مربوط به موضوع اشعار را به تلمیحات مرتبط با عید قربان نسبت دهند.
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه میان شاعران قصیده‌سرا خلاقانه‌ترین تشبیهات در آثار خاقانی دیده می‌شود، عنوان کرد: شاید بتوان این شاعر را از جمله برترین شاعران قصیده‌سرا نامید. به عنوان مثال خاقانی شعر «بامدادان نفس حیوان کرده قربان در منی/ لیک قربان خواص از نفس انسان دیده‌اند/ بهر قربان چنین کعبه عجب نیست که من/ عید را صورت قربان به خراسان یابم/ خون قربان رفته در زیر زمین تا پشت گاو/ گاو بالای زمین از بهر قربان آمده» را در خصوص عید قربان سروده است.
قائمی افزود: با توجه به این شعر می‌توان به ارادت ویژه خاقانی نسبت به خراسان پی برد. در واقع شاعر در این شعر تصویری مرکب از عید قربان، کعبه و آرزوی سفر به خراسان خلق کرده و از زمینه‌های اساطیری قربانی نیز بهره می‌گیرد. همانطور که می‌دانید قربانی کردن، سنت بسیار مهمی است که ریشه در سنت‌های ابتدایی قربانی انسان در فرهنگ‌های نخستین دارد که این آیین در فرهنگ‌های دینی، به قربانی حیواناتی برای خدای واحد اصلاح شده است. به تعبیری دیگر قربانی کردن حیوانات، نوعی اصلاح در ادیان توحیدی نسبت به آیین غیر انسانی قربانی انسان برای خدایان در آیین‌های شرک محسوب می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: دومین و بهترین جلوه از ادبیات کلاسیک فارسی، در اشعار شاعران عارف‌مسلک تجلی پیدا می‌کند. به عنوان مثال سنایی غزنوی در بزرگترین اثر خود به نام «حدیقه‌الحقیقه و شریعه‌الطریقه» و همچنین دیوان خود، تصاویر بسیار زیادی از عید قربان را آفریده است. شاعر در این اشعار به وسیله عید قربان، زمینه تلمیحی عید و جنبه روایی داستان قربانی کردن حضرت اسماعیل به دست حضرت ابراهیم را ایجاد می‌کند.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی اضافه کرد: داستان عید قربان، تقابل عشق به خداوند و عشق به فرزند را نشان می‌دهد به شکلی که حضرت ابراهیم(ع) به سبب بندگی و عشق به خداوند از جان فرزند خود می‌گذرد و خداوند مانع ایثار و از خودگذشتگی حضرت ابراهیم(ع) شده و گوسفندی را برای قربانی نزد ابراهیم می‌فرستد. از این رو این تصویر زمینه بسیار غنی برای اشعار عرفانی را به وجود آورده است.
قائمی تصریح کرد: به این ترتیب سنایی اشعار «مرد بی‌حاصل نیابد یار با تحصیل را/ جان ابراهیم باید عشق اسماعیل را»، «ورت باید که سنگ کعبه سازی/ چو اسماعیل فرمان پدر کن» و «دست ابراهیم باید بر سر کوی وفا/ تا نبرد تیغ بران حلق اسماعیل را» و بیت «هر دم آرد پدید زمزم و نیل/ دست او همچو پای اسماعیل» در حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه را در زمینه داستان حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل سروده است.
وی با اشاره به این‌که تصاویر عید قربان در سبک عراقی که اوج تبلور عرفان در شعر کلاسیک فارسی است، بسیار دیده می‌شود، خاطرنشان کرد: اشعار شاعرانی مانند عطار، عراقی، سیف فرقانی، مولانا، جامی، خواجوی کرمانی و... نمونه‌هایی از تلفیق شعر عرفانی فارسی و تصاویر مربوط به عید قربان هستند.
عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: با توجه به شهرت داستان حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل، تکرار روایت آنان چندان نمودی نخواهد داشت در نتیجه در اغلب موارد به عنوان تلمیح مورد استفاده قرار می‌گیرد، لذا در اشعار عرفانی عمدتاً موضوع ایثار و فداکاری موجود در سنت قربانی و رابطه میان ابراهیم و خداوند مورد استفاده و توجه قرار می‌گیرد.
قائمی گفت: در این راستا مولانا اشعار «چو اسماعیل پیش او بنوشم زخم نیش او/ خلیلم را خریدارم چه گر قصد ستم دارد»، «جان ابراهیم مجنون گشت اندر شوق او/ تیغ را بر حلق اسماعیل و اسحق می‌زند»، «چو اسماعیل قربان شو در این عشق/ که شب قربان شود پیوسته در روز» و «بدیدم عقل کل را من نهاده ذبح بر گردن/ بگفتم پیش این پرفن چو اسماعیل چون رامی» را سروده است.
وی اظهار کرد: معمولاً اسماعیل و ابراهیم، نمادی از قربان شدن عاشق در راه معشوق و نماد فنا در راه وصال الهی است. با توجه به اینکه در عرفان عشق و وصال از مسیر طریقت و فنا می‌گذرد، ابراهیم و اسماعیل بهترین نمونه‌ها برای تصویرسازی عشق الهی هستند. مولانا در دیوان شمس خود نمودهای زیباتری از عید قربان را نسبت به مثنوی بیان می‌کند.
این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی ادامه داد: در سبک‌های دیگر شعر فارسی مانند سبک هندی و شاعران معاصر نیز تصاویر زیبایی با مضمون عید قربان خلق شده است. معمولاً عید قربان در شعر صائب، زمینه‌ای برای خلق تمثیل‌های پندآموز ایجاد می‌کند. به گونه‌ای که صائب اشعار «مزد تسلیم است دارد عشق اگر قربانی/ گشت چون تسلیم اسماعیل، قربانی رسید»، «هست اسماعیل یک قربانی لاغر ترا/ کز نم خونش نکردی لاله‌گون روی زمین» و «صبر کن مانند اسماعیل زیر تیغ تیز/ تا فدا آرد برایت جبرئیل از کردگار» را در خصوص عید قربان سروده است.
قائمی خاطرنشان کرد: محتشم کاشانی نیز که اشعار مدیحانه‌ او در وصف اهل بیت(ع) بسیار مشهور است بیت «روان‌کننده به هنگام ذبح اسماعیل/ بشیر حکم که گردد برنده نابرا» را در این زمینه سروده است.
وی اضافه کرد: میان شاعران مکتب بازگشت نیز بهترین نمودهای عید قربان در آثار قاآنی دیده می‌شود. به عنوان مثال اشعار «روان فدای خلیلی نما چو اسماعیل/ ورت زمانه چو ابلیس سنگسار کند»، «لحن اسماعیل آشوبی که در دستان کند/ کافرم چنگیز اگر با جیش ترکستان کند» و «او گر اسماعیل مردم را چرا قربان کند/ گر خلیل صادقی ای دل درین دعوی بکوش/ لحن اسماعیل و رویش آفت چشمست و گوش/ آن برد از چشم خواب و این برد از گوش هوش» نمونه‌ای از آثار این شاعر قاجاری است.
انتهای پیام